CEZA HUKUKU VE MEDENİ USUL HUKUKUNDA HAKİMİN REDDİ: KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEME

• 14 Haziran 2025, 13:44

CEZA HUKUKU VE MEDENİ USUL HUKUKUNDA HAKİMİN REDDİ: KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEME

GİRİŞ

Hâkimin tarafsızlığı, adil yargılanma hakkının en temel unsurlarından biridir. Tarafsızlık ilkesi, hem ceza yargılamasında hem de hukuk yargılamasında mahkemeye olan güvenin tesis edilmesinde hayati rol oynar. Bu çerçevede, hâkimin reddi müessesesi, yargılamanın sağlıklı işlemesi ve tarafsızlık ilkesinin korunması adına hukuk sistemlerinde düzenlenmiştir. Türk hukukunda hâkimin reddi hem Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) hem de Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) kapsamında farklı prosedür ve gerekçelerle ele alınmaktadır.

I. HÂKİMİN REDDİ KAVRAMI VE HUKUKİ DAYANAĞI

Hâkimin reddi, taraflardan birinin hâkimin tarafsız olmadığını düşündüğü durumlarda yargılamadan el çektirilmesi amacıyla ileri sürdüğü taleptir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) 6. maddesi, tarafsız ve bağımsız mahkeme önünde yargılanma hakkını güvence altına alırken, Türk Anayasası’nın 36. maddesi de benzer bir güvence sağlamaktadır.

CMK m. 24-31 ile HMK m. 34-38 arasında düzenlenen hâkimin reddi sebepleri, usul ve sonuçları farklılık arz eder. Ceza yargılamasında kamu düzeni ön planda olduğundan, reddi gerektiren sebeplerin değerlendirilmesinde daha katı bir yaklaşım benimsenmektedir. Hukuk yargılamasında ise taraflar arasındaki özel hukuki ilişkiler belirleyici olduğundan, reddi gerektiren sebeplerin kapsamı daha geniştir.

II. CEZA HUKUKUNDA HÂKİMİN REDDİ

A. Hukuki Düzenleme

Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 24-31. maddeleri arasında hâkimin reddi detaylı şekilde düzenlenmiştir. Hâkimin tarafsızlığını şüpheye düşürecek durumlar bulunması halinde, sanık veya müdafii ret talebinde bulunabilir.

B. Reddi Gerektiren Sebeplerin Ayrıntılı İncelemesi (CMK m. 25)

1. Tanık, bilirkişi veya müdafi olarak görev yapmışsa: Hâkimin önceden dosyada başka bir sıfatla görev yapmış olması tarafsızlık ilkesini zedeler.

2. Taraflardan birine danışmanlık yapmışsa: Önceden taraflara hukuki destek sağlanması, objektifliğe gölge düşürür.

3. Taraflarla düşmanlık veya dostluk ilişkisi varsa: Bu tür sosyal bağlar, kararların sübjektif olma ihtimalini artırır.

4. Menfaat ilişkisi bulunuyorsa: Maddi veya manevi çıkar ilişkisinin mevcut olması, tarafsızlık ilkesine aykırıdır.

5. Hâkimin davranışları tarafsızlığı şüpheli kılıyorsa: Davranışsal olarak sanık ya da müdafiye karşı önyargılı tutumlar, ret gerekçesi sayılır.

C. Usul

CMK m. 27’de ret talebinin yazılı veya duruşmada sözlü olarak ileri sürülebileceği belirtilmiştir. Ret talebinin ileri sürülme süresi, ret sebebinin öğrenildiği tarihten itibaren yedi gündür. Talebin kötü niyetli olması hâlinde 500 TL’den 5.000 TL’ye kadar disiplin para cezası verilebileceği öngörülmektedir (CMK m. 31).

D. Yargıtay Kararları

Yargıtay 5. Ceza Dairesi, 2021/3827 E., 2021/6481 K. sayılı kararında, sanığın lehine tanıklık yapmış bir kişinin o sırada mahkemede üye hâkim olarak görev yapmasının, tarafsızlık ilkesine aykırılık teşkil ettiği ve ret talebinin kabul edilmesi gerektiğini belirtmiştir.

III. MEDENİ USUL HUKUKUNDA HÂKİMİN REDDİ

A. Hukuki Düzenleme

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 34-38. maddelerinde hâkimin reddi düzenlenmiştir. Medeni yargılamada hâkimin tarafsız ve bağımsız davranması esastır.

B. Reddi Gerektiren Sebeplerin Ayrıntılı İncelemesi (HMK m. 36)

1. Tarafla evlilik veya nişanlılık bağı varsa: Evli ya da nişanlı olunan kişilerin taraf olması durumunda hâkim reddedilir.

2. Üçüncü dereceye kadar kan veya kayın hısımlık bağı: Hâkimin taraflarla yakın akraba olması hâlinde objektiflik kaybı söz konusudur.

3. Taraflarla dava dışında düşmanlık ya da çıkar ilişkisi: Sosyal, ekonomik ya da kişisel bir bağ bulunması tarafsızlığı zedeleyebilir.

4. Daha önce aynı işte bilirkişi ya da tanık olması: Ön yargı taşıma ihtimali nedeniyle ret sebebi sayılır.

5. Taraflardan birinin vekil, dava arkadaşı veya yasal temsilcisi olması: Bu tür hukuki bağlar objektifliği etkiler.

6. Davaya bakan hâkimin kendisi hakkında dava açılmış olması: Bu tür bir durum, hâkimin kararına duyulacak güveni zedeler.

7. Hâkimin tarafsızlığını zedeleyen tüm durumlar: Belirli bir düzenlemeye girmese dahi, dışarıdan taraflılık izlenimi veren hâller de ret sebebi sayılır.

C. Usul

HMK m. 37’ye göre, ret talebi yazılı olarak ileri sürülmeli ve sebepler somut delillerle desteklenmelidir. Talep, ret nedeninin öğrenilmesinden itibaren yedi gün içinde yapılmalıdır.

D. Yargıtay Kararları

Yargıtay 4. Hukuk Dairesi 2020/4183 E., 2020/5756 K. sayılı kararında, hâkimin taraflardan biriyle sosyal medya üzerinden etkileşimde bulunmasının tarafsızlık ilkesini zedelediği ve ret talebinin haklı olduğu sonucuna varmıştır.

IV. KARŞILAŞTIRMALI DEĞERLENDİRME

SONUÇ

Ceza muhakemesi ve medeni usul hukukunda hâkimin reddi, yargılamanın tarafsız ve adil bir şekilde yürütülmesini temin eden önemli bir güvencedir. Ancak bu müessesenin işleyişi, her iki yargılama türünün kendine has özelliklerinden ötürü farklılaşmaktadır. Ceza hukukunda kamu düzeni ön planda tutulurken, medeni usulde daha çok tarafların bireysel hakları gözetilmektedir. Yargılamanın sağlıklı yürütülmesi, ret sebeplerinin açıkça tanımlanması ve yargı mensuplarının bu konuda duyarlılığı ile mümkündür.

KAYNAKÇA

• Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK), Kanun No: 5271

• Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK), Kanun No: 6100

• Anayasa (1982), m. 36

• Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS), m. 6

• Yargıtay 5. Ceza Dairesi, 2021/3827 E., 2021/6481 K.

• Yargıtay 4. Hukuk Dairesi, 2020/4183 E., 2020/5756 K.

• Gözübüyük, A. Şeref / Gölcüklü, Feyyaz. Hâkim Tarafsızlığı ve Reddedilmesi. Ankara: Yetkin Yayınları, 2019.

• Karaman, Kayıhan. Ceza Muhakemesi Hukuku. İstanbul: Seçkin Yayıncılık, 2022.

• Pekcanıtez, Hakan. Medeni Usul Hukuku. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2021.