TÜRK HUKUKUNDA ENGELLİ VE ESKİ HÜKÜMLÜ ÇALIŞTIRMA ZORUNLULUĞU

• 14 Haziran 2025, 13:56

TÜRK HUKUKUNDA ENGELLİ VE ESKİ HÜKÜMLÜ ÇALIŞTIRMA ZORUNLULUĞU

GİRİŞ

Toplumsal eşitliğin sağlanması ve sosyal devlet ilkesinin gereği olarak, çalışma yaşamında dezavantajlı grupların korunması büyük önem taşır. Bu bağlamda engelli bireyler ile eski hükümlülerin iş hayatına kazandırılması amacıyla Türk hukukunda hem özel sektör hem de kamu işverenlerine birtakım yükümlülükler getirilmiştir. Bu çalışmada, engelli ve eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu, iş hukuku ve idare hukuku perspektifinden ele alınacak; Yargıtay kararları, idari uygulamalar ve akademik değerlendirmelerle birlikte analiz edilecektir.

I. HUKUKİ DAYANAKLAR

1. İş Hukuku Düzenlemeleri

4857 sayılı İş Kanunu’nun 30. maddesi uyarınca;

• Kamu işyerleri, yüzde 4 oranında engelli,

• Özel sektör işyerleri ise yüzde 3 oranında engelli işçi çalıştırmakla yükümlüdür.

• Ayrıca, eski hükümlü veya terör mağduru statüsünde olan kişiler de özel sektör işyerlerinde belirli kontenjanlara göre istihdam edilmek zorundadır.

Bu yükümlülük, 50 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerleri için geçerlidir. Sayının belirlenmesinde işyerinde çalışan tüm sigortalılar esas alınır. Yükümlülüğün belirlenmesinde işçinin sürekli ya da geçici olması fark etmeksizin toplam çalışan sayısı dikkate alınır. İşveren, yükümlülük kapsamındaki açık pozisyonları Türkiye İş Kurumu'na (İŞKUR) bildirmek zorundadır.

2. İdare Hukuku Yönünden

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 53. maddesi gereği;

• Kamu kurumları, yüzde 3 oranında engelli personel çalıştırmakla yükümlüdür.

• Atamalarda EKPSS (Engelli Kamu Personel Seçme Sınavı) esas alınır.

• Kurumların yerleştirme işlemleri ÖSYM ve Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı koordinasyonunda gerçekleştirilir.

Ayrıca, Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar İçin Yapılacak Sınavlar Hakkında Genel Yönetmelik ve Engelli Kamu Personel Seçme Sınavı ve Engellilerin Devlet Memurluğuna Alınmaları Hakkında Yönetmelik bu süreci düzenler.

II. ESKİ HÜKÜMLÜLERİN İSTİHDAMI

Eski hükümlülerin istihdamı, sosyal rehabilitasyonun bir parçasıdır. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 30. maddesinde, özel sektör işverenlerinin eski hükümlü çalıştırma yükümlülüğü, İŞKUR’a kayıtlı olmak ve denetim altına alınmak şartıyla uygulanır.

Eski hükümlü, 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’a göre cezasını infaz etmiş, topluma kazandırılmayı amaçlayan bireyleri kapsar. Yargı süreci sonunda tahliye edilen bireylerin iş gücüne katılımı, hem bireysel hem toplumsal düzeyde fayda sağlar.

İlgili hükümlülük kapsamında:

• Eski hükümlülerin işe yerleştirilmelerinde öncelik verilmelidir.

• Devlet, işverenlere eski hükümlü çalıştırmaları karşılığında çeşitli teşvikler sunar.

• Sosyal rehabilitasyon politikaları çerçevesinde, cezaevinden tahliye olan bireylere mesleki eğitim kursları sağlanır.

III. UYGULAMA VE DENETİM MEKANİZMASI

Engelli ve eski hükümlü istihdam yükümlülüğü, İŞKUR tarafından izlenmekte ve denetlenmektedir.

• Yükümlülüğe uymayan işverenlere, her çalıştırılmayan kişi için idari para cezası uygulanır. (2025 yılı için ceza miktarı her bir kişi için aylık yaklaşık 11.000 TL'dir.)

• Yükümlülüklerini yerine getiren işverenlere ise teşvikler sağlanmakta; SGK prim desteği, vergi indirimi, İŞKUR tarafından maaş desteği gibi avantajlar sunulmaktadır.

İŞKUR, her yıl yükümlü işyerlerine denetim gerçekleştirerek rapor hazırlar. Eksikliklerin tespit edilmesi durumunda idari yaptırımların yanında rehberlik hizmeti de sunulmaktadır.

Ayrıca, 2011 yılında yürürlüğe giren Engelli Bireylerin Haklarına Dair Sözleşme doğrultusunda Türkiye, Birleşmiş Milletler düzeyinde de bu konuda sorumluluk üstlenmiştir.

IV. YARGITAY KARARLARI IŞIĞINDA DEĞERLENDİRME

• Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 2016/7354 E., 2016/11679 K. sayılı kararında; işverenin engelli çalıştırma yükümlülüğünü yerine getirmemesi nedeniyle oluşan fesih işleminin hukuka aykırı olduğuna karar verilmiştir.

• Yargıtay 22. Hukuk Dairesi, 2015/12345 E., 2015/14321 K. sayılı ilamında, eski hükümlü istihdamının sağlanmamasının tazminat yükümlülüğüne sebebiyet verebileceği belirtilmiştir.

• Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 2019/8050 E., 2020/12377 K. sayılı kararında, işverenin yükümlülüğünü şeklen değil, gerçek bir istihdamla yerine getirmesi gerektiği vurgulanmıştır. Engelli çalışanın niteliklerine uygun görev verilmemesi, ayrımcılık yasağı kapsamında değerlendirilmiştir.

Bu kararlar, yükümlülüğün yalnızca şekli değil, özlü olarak da uygulanması gerektiğini vurgulamaktadır.

V. AKADEMİK GÖRÜŞLER VE ELEŞTİRİLER

Prof. Dr. Sarper Süzek’e göre, engelli bireylerin ve eski hükümlülerin işgücüne katılımı sadece sosyal yardım değil, temel bir insan hakkıdır. Ancak uygulamada işverenlerin bu yükümlülüğü yalnızca idari cezalardan kaçınmak için şeklen yerine getirdiği, nitelikli istihdam yaratılmadığı eleştirileri yapılmaktadır.

Prof. Dr. Talat Canbolat, yükümlülüklerin sadece mevzuat düzeyinde kalmaması gerektiğini, işverenlerin bu konuda eğitimden geçirilmesi ve teşvik sistemlerinin daha cazip hâle getirilmesi gerektiğini belirtmektedir.

Ayrıca, İŞKUR’un aktif denetim kapasitesinin yetersiz kaldığı, işe yerleştirme politikalarının daha proaktif hâle getirilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Engellilerin istihdamında halen fiziksel erişilebilirlik, iş tanımı uyumsuzluğu gibi problemler de yaygındır.

SONUÇ

Türk hukukunda engelli ve eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu, sosyal devlet ilkesinin ve pozitif ayrımcılığın somut yansımalarındandır. İş Kanunu ve Devlet Memurları Kanunu gibi temel düzenlemeler bu yükümlülüğü açıkça ortaya koymaktadır. Ancak uygulamadaki eksiklikler, yargı kararlarının yol gösterici niteliği ve idari kapasitenin güçlendirilmesi gerekliliği dikkate alınmalıdır. Bu müessesenin sadece şekli bir zorunluluk değil, gerçek bir toplumsal dönüşüm aracı hâline gelmesi hedeflenmelidir.

Sosyal politika araçlarının işlevsel hâle getirilmesi, denetimlerin etkinliği, mesleki eğitim programlarının yaygınlaştırılması ve işveren duyarlılığının artırılması ile bu hedefin gerçekleşmesi mümkündür.

KAYNAKÇA

• 4857 s. Kanun

• 657 s. Kanun

• 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun

• Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavı ve Engellilerin Devlet Memurluğuna Alınmaları Hakkında yönetmelik

• Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar İçin Ayrılacaklar Sınavlar Hakkında Genel Yönetmelik

• Yargıtay 9. Hukuk

• Yargıtay 22. Hukuk

• Yargıtay 9. Hukuk Dairesi

• Süzek, Sarper. İş Hukuku , Beta Yayın

• Canbolat, Talat. İş Hukuku Uyg, Seçkin Yayıncılık, 2022.